Ιδιαίτερη συζήτηση γίνεται το τελευταίο διάστημα, ειδικά στο χώρο των εικαστικών, γύρω από την έκθεση Documenta 14, που εγκαινιάστηκε στις 8 Απρίλη και θα διαρκέσει μέχρι τις 16 Ιούλη στην Αθήνα.
Τι είναι η Documenta
Η πρώτη κιόλας διοργάνωσή της το 1955, στο Κάσελ της Γερμανίας – παρά ορισμένα θετικά στοιχεία όπως η δυνατότητα που έδωσε να προβληθούν αισθητικές τάσεις και ρεύματα του μοντερνισμού, έκανε ξεκάθαρο το αντικομμουνιστικό στίγμα της, αφού αξιοποιήθηκε από την αστική τάξη για να αντιπαρατεθεί σε όλα τα επίπεδα στις χώρες της σοσιαλιστικής οικοδόμησης. Είναι χαρακτηριστικό ότι στο εισαγωγικό κείμενο της πρώτης Documenta (Ντοκουμέντα), κυριαρχούσε το ζήτημα της διαίρεσης της Γερμανίας, κάνοντας καθαρή με αυτόν τον τρόπο την πολιτική τοποθέτηση «υπέρ μίας κρατικής οντότητας, ενάντια στο καταπιεστικό κράτος της ΓΛΔ που εμπόδιζε την ελεύθερη μετακίνηση των πολιτών της και καταπίεζε τις δημοκρατικές ελευθερίες τους».
Μετά την πρώτη διοργάνωση, η γερμανική αστική τάξη επένδυσε στην Ντοκουμέντα, επιδιώκοντας την ενσωμάτωση των όποιων πρωτοποριακών στοιχείων της και καθιερώνοντάς την σαν διεθνή θεσμό, που πραγματοποιείται κάθε 5 χρόνια. Οσο κι αν προβάλλεται σαν μη εμπορική διοργάνωση, είναι απόλυτα προσδεμένη στην αγορά της Τέχνης. Είναι χαρακτηριστική η δημιουργία του Οργανισμού – Εταιρίας Ντοκουμέντα, λίγα χρόνια αργότερα, ως προϋπόθεση για τη διεκδίκηση χρηματοδότησης από το κράτος με τη μορφή εταίρων, καθώς και διάφορους επιχειρηματικούς ομίλους, ενώ τα θεάματά της συνήθως είναι οικονομικά δυσπρόσιτα για το πλατύ κοινό. Στο πλαίσιο της Ντοκουμέντα, μάλιστα, έχει στηθεί μια ολόκληρη βιομηχανία «πολιτιστικού τουρισμού» που απαρτίζεται από αεροπορικές εταιρείες, ξενοδοχειακά συγκροτήματα και έχει σαν στόχο να προσελκύσει τουρίστες, καλλιτέχνες και κοινό στις πόλεις που πραγματοποιείται η Ντοκουμέντα.
Φέτος, για πρώτη φορά δεν πραγματοποιείται μόνο στην πόλη του Κάσελ, αλλά και στην Αθήνα. Στη διοργάνωση συμμετέχουν 160 καλλιτέχνες (15 Ελληνες), επιχορηγήθηκε με 70.000.000 ευρώ, από το γερμανικό υπουργείο Πολιτισμού, το Ομοσπονδιακό Γερμανικό Ιδρυμα Πολιτισμού και από το υπουργείο Εξωτερικών της Γερμανίας, τελεί υπό την αιγίδα του ελληνικού υπουργείου Πολιτισμού και έχει επίσημους χορηγούς την VOLKSWAGEN και την τράπεζα Finanzgruppe.
Ριζοσπαστισμός κομμένος και ραμμένος στα μέτρα του συστήματος
Η δραστηριότητα της Ντοκουμέντα, μέσω μιας καλά οργανωμένης και πολυδάπανης διαφήμισης απευθύνεται πλατιά, κυρίως όμως σε διανοούμενους και καλλιτέχνες, ειδικά της νεότερης ηλικίας, επιδιώκοντας να περιβάλει με το κύρος της τα όσα κατεστημένα και βαθιά συντηρητικά πλασάρονται σήμερα ως πρωτοπορία της Τέχνης στις καλλιτεχνικές σχολές. Παρά την προσπάθεια να παρουσιαστεί σαν «αριστερή» – «προοδευτική» πρωτοβουλία, το αντιδραστικό ιδεολογικό περιεχόμενό της σκιαγραφείται από τις δηλώσεις του καλλιτεχνικού διευθυντή, Α. Σίμτζικ, ο οποίος, αφού στη συνέντευξή του, μίλησε για τις «ευκαιρίες» που δημιούργησε η καπιταλιστική οικονομική κρίση στην Ελλάδα (δεν είναι τυχαίοι οι μισθοί πείνας που δίνουν στους ενοικιαζόμενους εργαζόμενους της Ντοκουμέντα), κάλεσε κοινό και κριτικούς «να εγκαταλείψουμε τις προκαταλήψεις και να βυθιστούμε στο σκοτάδι της μη γνώσης», ώστε να προσεγγίσουμε τις δράσεις της Ντοκουμέντα.
Ακολουθώντας τις τάσεις της σύγχρονης Τέχνης να καταπιάνεται με κοινωνικοπολιτικά ζητήματα και πτυχές της Ιστορίας, η έκθεση προβάλλει έναν δήθεν ριζοσπαστικό, αντισυστημικό, αντικαπιταλιστικό λόγο, ακριβώς για να συγκαλύψει ότι επιχειρεί να προσανατολίσει – γενικά και παρά τις όποιες καλές εξαιρέσεις – σε λύσεις διαχείρισης του συστήματος, αναπαράγοντας στο μεγαλύτερο μέρος της την κυρίαρχη αστική ιδεολογία και τις κάλπικες αξίες της. Σύμφωνα πάντα με τις δηλώσεις Σίμτζικ, στόχος είναι η αξιοποίηση της Ντοκουμέντα, ώστε «να αλλάξει τα πράγματα εκ των έσω». Με χορηγό, δηλαδή, το κράτος και μια σειρά από επιχειρηματικούς ομίλους, η Ντοκουμέντα έρχεται να πουλήσει ριζοσπαστισμό, κομμένο και ραμμένο στα μέτρα του συστήματος.
Ενα χαρακτηριστικό παράδειγμα
Πατώντας στις έννοιες της «ελευθερίας», της «δημοκρατίας», της «διαφορετικότητας» και της μη ύπαρξης αντικειμενικής γνώσης μέσα από ένα μεταμοντέρνο συνονθύλευμα γίνεται προσπάθεια να αλλοιωθεί, να παραχαραχτεί η Ιστορία και ο ρόλος της εργατικής τάξης στην εξέλιξή της.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η δράση «Βουλή των Σωμάτων», στο Κέντρο Τεχνών (πρώην ΕΑΤ – ΕΣΑ), όπου μέσα από συζητήσεις γύρω από ιδεολογικές, πολιτικές, φιλοσοφικές, κοινωνικές έννοιες, έως και performance, όπου πρώην πορνοστάρ ερωτοτροπούν με φυτά σε γλάστρες, προβάλλεται το ιδεολόγημα πως «το queer (δηλαδή το απροσδιόριστο, κοινωνικό φύλο) και οι εργάτες της πορνό βιομηχανίας αποτελούν το νέο προλεταριάτο». Η Ρόζα Λούξεμπουργκ συνυπάρχει στην έκθεση με τον Χίτλερ και την Εύα Μπράουν. Οι δύο τελευταίοι παρουσιάζονται ως τραγικές ψυχωσικές προσωπικότητες, σε μια προσπάθεια να αποδοθεί το φαινόμενο του φασισμού στη διαταραχή ορισμένων ατόμων και όχι στο καπιταλιστικό σύστημα που τον γεννά και τον τρέφει γιατί τον χρειάζεται.
Στην πραγματικότητα, είναι μια έκθεση πολύ λίγο «εικαστική» και ελάχιστα «ντοκουμέντο»…αφού πρόκειται για …πλίνθους και κεράμους ατάκτως ερριμμένους, όπου ένα πλήθος εκθεμάτων που δεν ανήκουν στις εικαστικές τέχνες, παντελώς αδιάφορα – όπως παλιά παπούτσια, χάρτες αρχαιολογικών ανασκαφών, κουζίνα ενός αγροτόσπιτου με αρωματικά φυτά κ.λπ. – επινοήσεις παρωχημένες στη μορφή και κυρίως άτεχνες, συνευρίσκονται δίπλα σε λιγοστές ενδιαφέρουσες εικαστικές προσεγγίσεις, προκαλώντας πλήρη διανοητική σύγχυση και ψυχική εξουθένωση στον επισκέπτη. Παράλληλα, πορνό φιλμάκια παρουσιάζονται ως τέχνη, ενώ συνολικότερα στην έκθεση παρουσιάζονται πολλά βίντεο που δηλώνουν «εικαστικά», παρότι στην ουσία είναι κακής ποιότητας κινηματογράφος. Καθόλου παράξενο, αφού το όλο εγχείρημα διαπνέεται από τη μεταμοντέρνα αντίληψη πως έργο τέχνης είναι κάθε τι που εμπεριέχει άποψη και ας μην περιλαμβάνει ίχνος γνώσης, μουσική είναι κάθε ήχος, θέατρο κάθε σύμβαση, ακόμη κι αν κάποιος πάει στο θέατρο χωρίς να υπάρχει παράσταση!
Και για όλη αυτήν την παρακμιακή κατάσταση 47 δημόσιοι χώροι στην Αθήνα – οι περισσότεροι απόλυτα απαραίτητοι για την προβολή της σχεδόν ανύπαρκτης στην Ντοκουμέντα εγχώριας καλλιτεχνικής δημιουργίας, αλλά και για τη στοιχειώδη εκπαιδευτική λειτουργία των καλλιτεχνικών σχολών – όπως η Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, το Ωδείο Αθηνών, πλατείες, κ.λπ. παραχωρήθηκαν με σύμφωνη γνώμη του υπουργείου Πολιτισμού και του Δήμου Αθήνας στον Οργανισμό – Εταιρία Ντοκουμέντα για ιδεολογική, αλλά και οικονομική εκμετάλλευση. Παρότι σε κάποιους χώρους η είσοδος είναι ελεύθερη, για την πρόσβαση στα εκθέματα απαιτείται γενικά αντίτιμο της τάξης των 8, 22, 38 έως και 100 ευρώ.
Στο επίκεντρο της διαπάλης ο ρόλος της Τέχνης και του καλλιτεχνικού έργου ως φορέων ιδεών
Η συμφωνία της συγκυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ – ΑΝΕΛ στη διοργάνωση της Ντοκουμέντα αποκαλύπτει ότι η πολιτική που ασκείται για την Τέχνη και τον Πολιτισμό συνδέεται με όλες τις εξελίξεις και τους βασικούς στόχους της αστικής τάξης που είναι το άνοιγμα νέων πεδίων κερδοφορίας, η σύνδεση της πολιτιστικής παραγωγής με άλλους κλάδους στρατηγικής σημασίας, όπως ο τουρισμός και προπαντός η ενίσχυση του ιδεολογικοπολιτικού – αισθητικού οπλοστασίου της αστικής τάξης για τη διαιώνιση της εξουσίας της. Η ανάμειξη της δημοτικής αρχής της Αθήνας, σε ρόλο συνδιοργανωτή, αποδεικνύει, επίσης, ότι η κεντροαριστερά της δημαρχίας Καμίνη με τη σοσιαλδημοκρατία της κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ συντονίζονται και ταυτίζονται στην υλοποίηση των αστικών ταξικών συμφερόντων και «αξιών» και στα ζητήματα του Πολιτισμού.
Με αφορμή την Documenta 14, στο επίκεντρο της διαπάλης μπαίνει ακόμη μια φορά ο ρόλος της Τέχνης και του καλλιτεχνικού έργου ως φορέων ιδεών. Αποδεικνύεται ότι στον 21ο αιώνα ο καπιταλισμός μέσα στη σήψη του προσπαθεί να εξουδετερώσει όχι μόνο την προοδευτική, ριζοσπαστική τέχνη, αλλά και την ίδια την Τέχνη, ως ένα από τα πιο σύνθετα και ανώτερα δημιουργήματα του ανθρώπου, επιβεβαιώνοντας τον Μαρξ, που δύο αιώνες πριν είχε επισημάνει την εχθρότητα γενικά του καπιταλιστικού κοινωνικού συστήματος απέναντί της.
Μπροστά σ’ αυτήν την πραγματικότητα, οι καλλιτέχνες – δημιουργοί χρειάζεται πιο αποφασιστικά να αντιταχθούν με έργο φρέσκο, ζωντανό κι αληθινό. Και τέτοια είναι μόνο τα έργα που υπηρετούν το προχώρημα της ζωής ακουμπώντας τη συνείδηση, τις ανάγκες και τα ενδιαφέροντα εκείνων που μπορούν να το πραγματοποιήσουν, της εργατικής τάξης και των άλλων καταπιεσμένων στρωμάτων.

Γρηγόρης ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΥ
Τελειόφοιτος του Τμήματος Θεωρίας & Ιστορίας της Τέχνης της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών

ΠΗΓΗ: ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ