Στην Ελλάδα λατρεύουμε τον Λόρκα˙ ίσως επειδή δεν τον γνωρίζουμε καλά. Κι ακόμα, συγχέουμε το έργο του με την ζωή του και την ζωή του με τον θάνατό του. Αυτό, όμως, συμβαίνει συχνά και με άλλους δημιουργούς. Ένα λιόδεντρο, ένας παθιασμένος έρωτας κι ένας θάνατος διαφορετικός απ’ των πολλών ανθρώπων, φτάνουν για να χρίσουμε ποιητή ακόμα κι έναν αισθηματολόγο. Αλλά δεν ήτανε γι’ αυτά ο Λόρκα ποιητής και μάλιστα από τους μεγάλους. Ήταν διότι με ανεπιτήδευτη πρωτοτυπία και ενστικτώδη ποιητική ειλικρίνεια μπόρεσε να εκφράσει στο σύντομο πέρασμά του τη μυστική αλήθεια του ισπανικού τρόπου.

Υπήρξε μεγάλος ποιητής διότι κατόρθωσε να συγκεράσει οργανικά μια χθόνια ευλάβεια με την πολιτική συνείδηση της εποχής του, τα σύμβολα με το αίμα, την παραδοσιακή ποίηση με τον μοντερνισμό. Και παρά τον ποιητικό οίστρο, να κρατήσει ζωντανό το αίτημα για ελευθερία και σεβασμό του προσώπου, να βρει έναν μουσικό ρυθμό κάτω από αισθήματα και νοήματα, να αναδείξει το λαϊκό ήθος μιλημένο στην καθολική εκφραστική μιας εθνικής γλώσσας. Και πάλι, ωστόσο, έχει πολύ δρόμο ο ποιητής για να γίνει δραματουργός και μάλιστα πανανθρώπινος.
Κι ο Λόρκα θα γινότανε μεγάλος δραματουργός. Του κόψανε το νήμα της ζωής πάνω που είχε αρχίσει να δίνει στο πολύπλευρο ταλέντο του σχήμα στιβαρό και κατάφερνε να προσδώσει στο μαγικό στοιχείο σκηνική λειτουργία, πάνω που άρχιζε να υποτάσσει τον Διόνυσο στον Απόλλωνα και να μεταποιεί το ανεξέλεγκτο αίσθημα σε σκοπούμενο διανόημα.

Θα διατρέξω ονομαστικά τα βασικά συμβάντα της ζωής του, που μπορεί να τα βρει εκτενέστερα όποιος ενδιαφέρεται στο διαδίκτυο: Φουεντεβακέρος, γονείς κτηματίας και δασκάλα, ευτυχισμένα παιδικά χρόνια, Residencia de Estudiantes στη Μαδρίτη, Γκόνγκορα και Γενιά του ’27, Σαλβατόρ Νταλί, Ένας Ποιητής στη Νέα Υόρκη, το περιοδεύον θέατρο Barraca, εμφύλια πάθη, διακήρυξη καλλιτεχνών ενάντια στον φασισμό, επιστροφή στη Γρανάδα, Βιθνάρ.

Το θεαρικό του στίγμα αποτυπώθηκε κυρίως στα οικογενειακά δράματα, τα λεγόμενα και ‘‘αγροτικά’’: Ματωμένος Γάμος για τον πόθο πέρα από συμβάσεις, Γέρμα για την στειρότητα, Καταστροφή των Σοδόμων (χαμένο έργο του για την αιμομιξία), το Σπίτι της Μπερνάρντα Άλμπα για το πένθος, την στέρηση και τα ανθρώπινα όρια.

Ο Λόρκα ήταν ένας εξαιρετικά ταλαντούχος άνθρωπος. Όχι μόνο στις τέχνες αλλά και στην ζωή. Όσοι τον γνώρισαν* μαρτυρούν για την εκπληκτικές επιδόσεις του στη μουσική, τον χορό, τον αυτοσχεδιασμό και το θέατρο, για το πηγαίο του χιούμορ, τους έρωτές του και για την εκρηκτική σύνθεση όλων αυτών μέσα στη φλόγα που υπήρξε η ζωή του.

Ο Λόρκα ήταν αστός, ένας αστός με ζωντανές καταβολές από τα τραγούδια και τις παραδόσεις των τσιγγάνων της Ανδαλουσίας, ένας αστός που πρόδωσε την τάξη του και μίλησε έντιμα και πειστικά για τις λαϊκές ρίζες του έθνους του. Όχι πάντα κολακευτικά. Αλλά με αγάπη και πόνο.
Ο Λόρκα ήταν ομοφυλόφιλος – και καθόλου δεν θα μας ενδιέφερε αυτό μιλώντας για το έργο του αν δεν τον συνέτριβε η μάταιη προσπάθεια να κρύψει το τραύμα του από την θρησκόληπτη κοινωνία της καθολικής Ισπανίας κι ακόμα περισσότερο της ακραία συντηρητικής Γρανάδας, αλλά κυρίως από την οικογένειά του.
Ο Λόρκα ήταν αριστερός – και δεν το λέω για να τον διεκδικήσω για ‘‘Εμάς’’ και να τον στερήσω από τους ‘‘Άλλους’’. Ήταν αριστερός και ανήκει σε όλους μας διότι ήταν βαθειά ανθρώπινος, ευαίσθητος στο ανθρώπινο αίσθημα, στον ανθρώπινο πόνο και στο ανθρώπινο λάθος, ενάντιος στην βία των κανόνων, των συμβόλων και των συμβάσεων, αριστερός με την θλίψη του ανέφικτου κι αριστερός με την γενναιότητα των φόβων του. Κι επειδή ήταν τέτοιος αριστερός υπήρξε από τους πρώτους μάρτυρες του φασισμού που σκέπασε την Ισπανία.

Ταλαντούχος καλλιτέχνης, αστός, ομοφυλόφιλος κι αριστερός˙ εστιάζω σε αυτά γιατί έχουν σχέση με το θέατρό του και ειδικά με το Σπίτι της Μπερνάρντα Άλμπα. Αλλά πάν’ απ’ όλα -μην το ξεχνάμε- ο Λόρκα υπήρξε Ποιητής, δηλαδή ένας άνθρωπος μαθημένος να ζει την ελευθερία του αισθήματος και καταδικασμένος να πονά, να τολμά, να επαναστατεί˙ όχι από υπερβολική γενναιότητα αλλά από φόβο για την ανία του βολέματος. Και από αξιοπρέπεια. Για όλα αυτά, άλλωστε πέθανε.

Το θέατρο του Λόρκα είναι ποιητικό˙ ακόμα ακριβέστερα, δεν είναι παρά η ανάπτυξη μιας μόνης ποιητικής φράσης σε δραματική συνομιλία. Ωστόσο, το τελευταίο του έργο (που δεν θα το λογάριαζε βέβαια για τελευταίο της πορείας του), το ‘‘Σπίτι της Μπερνάρντα Άλμπα’’ είναι το πιο γυμνό –όσο τουλάχιστον του ήταν δυνατόν– κι αφτιασίδωτο˙ η δύναμή του είναι πρωτόγονη. Στηρίζεται στην τεταμένη αντιπαραβολή των αντιθέτων: γυναίκα – άνδρας, παρουσία – απουσία, επιθυμία – τιμή, σπίτι – κόσμος, Μπερνάρντα – Αδέλα, κανόνας – εξέγερση, κατοχή – ζήλεια, έρωτας – θάνατος, ομολογία – σιωπή.

Αλλά γι’ αυτά θα γράψω σε επόμενο σημείωμα…

*   «Ο Λόρκα ήταν ικανός για τη μεγαλύτερη ευτυχία στο σύμπαν, μα ο βαθύτερος εαυτός του, όπως συμβαίνει με όλους τους ποιητές, δεν ήταν ευτυχισμένος. Όσοι τον θεωρούσαν ένα πουλί με φανταχτερά χρώματα που κάνει ένα χαρωπό πέρασμα από τη ζωή, ποτέ δεν τον γνώρισαν πραγματικά.»   Βιθέντε Αλεϊχάντρε