Βασική ειδοποιός διαφορά της Ψυχοθεραπείας μέσω Τέχνης και των υπολοίπων ψυχοθεραπευτικών προσεγγίσεων, είναι η απουσία λεκτικής έκφρασης και ερμηνείας. Αντί να μιλά (ο Τιούτσεφ είχε πει: «η εκφραζόμενη σκέψη είναι ψέμα»¹), ο ασθενής εκφράζεται με την γλώσσα του αντικειμένου, το οποίο επεξεργάζεται – ζωγραφιά, γλυπτό, κολάζ. Γι’ αυτό το λόγο η θεραπεία μέσω τέχνης είναι αναντικατάστατη για άτομα, τα οποία αντιμετωπίζουν δυσκολίες στην λεκτική έκφραση: μικρά παιδιά ή ηλικιωμένοι ασθενείς, άτομα με δυσκολίες στην επικοινωνία και την κοινωνική ένταξη, όπως επίσης και ασθενείς με διάφορα ψυχικά, σωματικά και ψυχοσωματικά προβλήματα.

Στη δική μας πρόταση παρ’ όλα αυτά, θα χρησιμοποιήσουμε ένα κατεξοχήν όργανο της λεκτικής επικοινωνίας και έκφρασης που είναι ο γραπτός λόγος και συγκεκριμένα η πράξη της γραφής αυτή καθ’ αυτή. Στη σημερινή εποχή η γραφή γίνεται ως επί το πλείστον με μηχανικά μέσα (πληκτρολόγιο συμβατικό και αφής). Η υπογραφή μας είναι πλέον το μόνο κατ’ ανάγκην χειρόγραφο δείγμα γραφής που μας χαρακτηρίζει κατ’ απόλυτο τρόπο όχι μόνο τυπικά αλλά και ουσιαστικά. Ο τρόπος γραφής μας πάντα αποκάλυπτε τόσο τον χαρακτήρα μας εν γένει όσο και τις παροδικές, ή μη, παθολογίες του και διακυμάνσεις της διάθεσης μας, χωρίς να μεταβάλλεται ποτέ η αρχική του άρθρωση και σύνθεση. Η επιστήμη της Γραφολογίας μάς δίνει όλες τις απαραίτητες γνώσεις και αποδείξεις επ’ αυτού. Κάτι δηλαδή που συμβαίνει και με την δομή της προσωπικότητας του ανθρώπου εν γένει. Μήπως η απομάκρυνση από την χειρόγραφη γραφή είναι ένα δείγμα αποξένωσης από τον εαυτό μας ή και μπορεί να συντελέσει σε αυτή; Άρα, μήπως, η συνειδητή και κατευθυνόμενη χρήση της γραφής μπορεί να συντελέσει στην αποκατάσταση αυτής της αποξένωσης;

Μπορούμε λοιπόν να δούμε την Καλλιγραφία, την ύψιστη τέχνη εκμάθησης της χειρόγραφης γραφής, και ως εργαλείο αυτογνωσίας; Όχι μόνο μπορούμε, αλλά ήδη έχουμε προχωρήσει και παρακάτω˙ η Καλλιγραφία δεν χρησιμοποιείται μόνο ως μέσο αυτογνωσίας αλλά και ως τεκμηριωμένο ψυχοθεραπευτικό εργαλείο. Υπάρχει ήδη ο όρος “calligraphotherapy” (καλλιγραφοθεραπεία) ή calligraphic art therapy (καλλιγραφική ψυχοθεραπεία τέχνης) ως αυτόνομο είδος ψυχοθεραπείας τέχνης που βασίζεται στη χρήση καλλιγραφικών ειδών και τεχνικών για ψυχοθεραπευτικούς σκοπούς. Εφόσον πλέον η χειρόγραφη γραφή δεν εξυπηρετεί πρακτικούς λόγους (μεταφορά και αποθήκευση πληροφοριών), ίσως για πρώτη φορά ανακαλύπτουμε το μη συμβατικό / σύνηθες δυναμικό της γραφής, ως επί το πλείστον μέσα από την αισθητική της πλευρά, όπου κατ’ αυτόν τον τρόπο εύκολα συναγωνίζεται άλλα οπτικά μέσα. Το σημαίνον (μορφή) αποκτά πλέον θεραπευτική χρήση αντί του σημαινόμενου (περιεχομένου).

Δεν αναιρούμε φυσικά εδώ την χρήση της συγγραφής ως μέσο έκφρασης και θεραπείας (είναι γνωστή η χρήση αυτού του μέσου ειδικά σε θύματα καταστροφικών γεγονότων ή ιδιαίτερα τραυματικών ιστορικών περιόδων, πχ. γενιά του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου στη Γερμανία), απλώς η συγγραφή εστιάζει αυτονόητα στο σημαινόμενο. Εμείς θα εργαστούμε μέσω του σημαίνοντος και θα χρησιμοποιήσουμε το σημαινόμενο σαν trigger που θα εκφραστεί στο σημαίνον αποκαλύπτοντας πληροφορίες για το άτομο απαραίτητες για την διάγνωση και την θεραπεία του. Η Ψυχοθεραπεία Τέχνης μέσω της Καλλιγραφίας μπορούμε να υποθέσουμε ότι έχει τις ρίζες της σε ιδεογραμματικές γλώσσες, οπότε και το σημείο σύναψης της με την παραδοσιακή Ψυχοθεραπεία μέσω Τέχνης είναι η ζωγραφική. Να τονίσουμε εδώ ότι αυτή καθ’ αυτή η γραφή των συγκεκριμένων γλωσσών προϋποθέτει (άρα και μπορεί να επιφέρει) μια ηρεμία μέσω συγκέντρωσης, γεγονός που ρυθμίζει τον οξυμένο ή κατεσταλμένο ψυχικό τόνο. Πολλές δε έρευνες που πιστοποιούν την θεραπευτική αποτελεσματικότητα της Καλλιγραφίας έχουν γίνει με την Κινέζικη Καλλιγραφία. Εδώ βέβαια πρέπει να συμπεριλάβουμε την Ιαπωνική, Αραβική και Εβραϊκή γλώσσα. Να επισημάνουμε μόνο ότι στην τελευταία, η Καλλιγραφία διερευνάται και ως προς την σύνδεση της με τον θρησκευτικό – μυστικιστικό κόσμο του Ιουδαϊσμού, οπότε εδώ η κλινική θεραπεία συμπεριλαμβάνει και την πνευματική αναζήτηση ως θεραπευτικό εργαλείο, συνενώνοντας έτσι σημαίνον και σημαινόμενο².

Γιατί όμως να μην συμπεριλάβουμε και την Ελληνική; Μπορεί οι ιδεογραμματικές γλώσσες να αποτέλεσαν το εφαλτήριο για την ανάπτυξη της Καλλιγραφίας και Καλλιγραφοθεραπείας αλλά δεν στερούνται οι υπόλοιπες γλώσσες αντίστοιχου καλλιτεχνικού, οπότε και θεραπευτικού, δυναμικού. Άλλος ένας λόγος που επιβάλλει την ανάπτυξη την Καλλιγραφοθεραπείας στην εκάστοτε γλώσσα της χώρας που απευθύνεται είναι η αυτονόητη σημασία της χρήσης της εκάστοτε μητρικής γλώσσας ως βασικού συγκινησιακού φορέα του υποκειμένου. Όμως αυτό δεν αποκλείει την στοχευμένη χρήση της Καλλιγραφοθεραπείας με στόχο την εθνο-θεραπευτική δράση. Η εκμάθηση ντόπιων και ξένων καλλιγραφικών παραδόσεων προωθεί την συμμετοχή των ανθρώπων στο χώρο του παγκόσμιου πολιτισμού και τους δίνει την δυνατότητα να καταλάβουν και να εκτιμήσουν διαφορετικές κουλτούρες, συμμετέχοντας ενεργά στην αφομοίωση νέων μορφών καλλιτεχνικής δημιουργίας³.

Σε πρόσφατες κλινικές μελέτες έχει διαπιστωθεί ότι η Καλλιγραφία στην θεραπευτική της χρήση:
Μπορεί να επιφέρει βελτίωση σε ψυχοσωματικές διαταραχές και διαταραχές συμπεριφοράς, δηλαδή σε μια εκτεταμένη γκάμα ασθενειών⁴.
Έχει θεραπευτική δράση στην υπέρταση και τον διαβήτη τύπου 2
Ενισχύει την προσοχή κα την συγκέντρωση και βοηθά στη χαλάρωση και την συναισθηματική εξισορρόπηση.
Ενδείκνυται ως εκ τούτου η χρήση της σε παιδιά με ΔΕΠΥ (ADHD).
Σε ασθενείς με Alzheimer σημειώθηκε βελτίωση στην αίσθηση του χώρου και τον προσανατολισμό, την οπτική προσοχή και την μνήμη εικόνων.
Παρομοίως μπορούμε να ισχυριστούμε ότι μπορεί να χρησιμοποιηθεί προληπτικά για να καθυστερήσει την ήπια γνωστική έκπτωση⁵.
Μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί ως εργαλείο ψυχοπαθολογικής διάγνωσης σε όλη την γκάμα των ηλικιών, με την σύμπραξη των γνώσεων της Γραφολογίας.
Ακόμα θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί σαν εργαλείο αυτογνωσίας και αυτοπαρατήρησης σε υγιείς ενήλικες.

Η διερεύνηση της Καλλιγραφοθεραπείας για τις ευρωπαϊκές γλώσσες έχει σημείο αφετηρίας την Ρωσία. Συγκεκριμένα στη Μόσχα υπάρχει το “International Exhibition of Calligraphy” Project, με πολλές παράλληλες δράσεις (“The School of Calligraphy” Moscow, Perm). Από το 2008 υπάρχει το Contemporary Museum of Calligraphy στο Sokolniki. Στο πλαίσιο του συγκεκριμένου project προτείνονται τα εξής είδη / τεχνικές καλλιγραφίας για θεραπευτική χρήση:
1. Το Αρχίγραμμα (Initial).
Το πρώτο γράμμα που διακοσμείται ιδιαίτερα σύμφωνα με την παράδοση της Καλλιγραφίας στη Δύση. Θα μπορούσε ο ασθενής / εκπαιδευόμενος να φτιάξει το δικό του αλφάβητο αρχιγραμμάτων, ως έκφραση της προσωπική του αισθητικής που απεικονίζει τις εμπειρίες και τις αξίες του.
2. Το Μονόγραμμα (Monogram).
Ο μοναδικός συνδυασμός γραμμάτων για το ονοματεπώνυμο του καθενός, μια μοναδική σφραγίδα της προσωπικότητας. Ψυχοθεραπευτικά θα μπορούσαμε να δουλέψουμε πάνω στο μονόγραμμα της οικογένειας (τα πρώτα γράμματα των ονομάτων όλων των μελών της), ως σύμβολο αισθητικής ισορροπίας που απεικονίζει την αρμονία και την ενότητα.
3. Το Καλλίγραμμα (Calligram).
Ο όρος αυτός προέρχεται από τον διάσημο Γάλλο ποιητή Guillaume Apollinaire, πού έγραφε κάποια από τα ποιήματά του σε μορφή εικόνας π.χ. οι στίχοι του ποιήματος σχημάτιζαν βροχή, ένα γυναικείο πορτραίτο, μια πηγή, πουλιά κλπ. Φτιάχνοντας ένα καλλίγραμμα για θεραπευτική χρήση, οι λέξεις και τα γράμματα χρησιμοποιούνται σαν τουβλάκια τύπου Lego, που πρέπει να τα «παραμορφώσει» με τον κατάλληλο τρόπο.

Στη δική μας προσέγγιση κινηθήκαμε διαφοροποιημένα.
Διαπιστώνουμε μέσα από συνήθη γραπτά του συμμετέχοντος το πιθανό είδος του άγχους (είτε κιναισθητικό / σωματικό είτε οφειλούμενο σε ψυχική – συναισθηματική φόρτιση ή νοητική κόπωση). Οδηγούμε τον συμμετέχοντα μέσω συγκεκριμένων επιλογών γραμματοσειρών / ειδών γραφής / εργαλείων γραφής να διαχωρίσει το σημαίνον από το σημαινόμενο με σκοπό την αποφόρτιση του σημαινόμενου και την εικονοποίηση εννοιών με την μετατροπή των γραμμάτων – λέξεων σε δυνητικά ιδεογραμμάτα. Στο τελικό στάδιο, η επανασύνδεση του σημαίνοντος με το σημαινόμενο με την χρήση πια της προσωπικής καλλιγραφικής γραμματοσειράς / είδους γραφής / εργαλείου γραφής λειτουργεί δυνητικώς θεραπευτικά αφού πλέον έχει μειωθεί η εμπλοκή που δημιουργούσε το πιθανό αίτιο του άγχους.

Ξεκινώντας με τη σταθερά ότι το γράψιμο είναι ένα σύμβολο προσωπικό, αποκλειστικά ατομικό, το οποίο μας δίνει τη δυνατότητα μέσω της επιστήμης της Αναλυτικής Γραφολογίας να παρατηρήσουμε την προσωπικότητα και τις εσωτερικές τάσεις του ατόμου / γράφοντα, αρχικά επιχειρούμε να προσεγγίσουμε και να εντοπίσουμε την γραφολογική έκφραση του στρες στο γράφοντα. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί μέσω παρατήρησης, εντοπισμού / αναγνώρισης και συνδυασμού των σημείων που φανερώνουν άγχος στο γραφικό χαρακτήρα του αντικειμένου. Σημειώνεται και είναι σημαντικό να κατανοήσουμε ότι παρά τις φαινομενικές ομοιότητες που παρουσιάζονται στα σημεία από άτομο σε άτομο, η σύνθεση, η συχνότητα και η ένταση αυτών είναι σημείο κλειδί που δίνει τη διαφορετικότητα κάθε προσωπικότητας. Καθιστούμε λοιπόν σαφές ότι κάθε προσωπικότητα είναι διαφορετική και η γραφολογική έκφραση του άγχους απορρέει από ένα συνδυασμό σημείων μοναδικό στον καθένα. Για παράδειγμα, και σε πολύ γενικό επίπεδο, στο γράψιμο ενός εσωστρεφούς η έκφανση του άγχους, ενδεχομένως, να παρατηρείται μέσω μικρής, ελεγχόμενης γραφής με χάσματα σύνδεσης και κατατμήσεις, ενώ στο γράψιμο ενός εξωστρεφούς, αντίστοιχα, να εκφράζεται με μεγάλη, ακατάστατη γραφή, ταχεία με επιδιορθώσεις.
Σε δεύτερο επίπεδο, επιχειρείται η καθοδήγηση του γράφοντα σε ελεγχόμενες πρακτικές απόδοσης της γραφής – καλλιγραφία. Κατόπιν ολοκλήρωσης της διαδικασίας, ο γράφων καλείται να αποδώσει ένα γραπτό κείμενο επαναφέροντας τον προσωπικό του γραφικό χαρακτήρα με σκοπό την εκ νέου γραφολογική εξέταση αυτού. Με τον τρόπο αυτό δίνεται η δυνατότητα παρατήρησης της επιρροής της καλλιγραφοθεραπείας και ο προσδιορισμός της επίδρασης της μεθόδου πρωτίστως στο γράψιμο και κατ’ επέκταση στον εσωτερισμό του γράφοντα.

Η όλη διαδικασία είναι ακόμα σε στάδιο δοκιμής και διαρκούς επεξεργασίας και έχει ήδη παρουσιαστεί: στην 5η Μπιενάλε Θεσσαλονίκης και στο πλαίσιο του 1ου Διεθνούς Συμποσίου Θεραπειών μέσω Τέχνης «Ζωή και Τέχνη είναι Ένα» τον Σεπτέμβριο του 2015 (πρώτο πιλοτικό εργαστήρι και πρώτη εισήγηση), στο Ευγενίδειο Ίδρυμα (εισήγηση) τον Ιανουάριο του 2016, στο Ίδρυμα Αγγέλου και Λητούς Κατακουζηνού από τον Φεβρουάριο έως τον Ιούνιο του 2016 (εργαστήρια με δύο ομάδες από 4 συναντήσεις). Είναι δε αποτέλεσμα συλλογικής εργασίας της Μαρίας Γενιτσαρίου (εικαστικού, καλλιγράφου, μικρογράφου), της Ειρήνης Παλιούρα (αναλυτικής γραφολόγου) και της υπογράφουσας Ντέπης Ρίζου (κλινικής ψυχολόγου).

1. Fyodor Ivanovich Tyutchev (Russian: Фёдор Ива́нович Тю́тчев, Pre-Reform orthography; December 5 [O.S. November 23] 1803 – July 27 [O.S. July 15] 1873) is generally considered the last of three great Romantic poets of Russia, following Alexander Pushkin and Mikhail Lermontov. (..) Silentium! is an archetypal poem by Tyutchev. Written in 1830, it is remarkable for its rhythm crafted so as to make reading in silence easier than aloud. Like so many of his poems, its images are anthropomorphic and pulsing with pantheism. As one Russian critic put it, «the temporal epochs of human life, its past and its present fluctuate and vacillate in equal measure: the unstoppable current of time erodes the outline of the present.» ^
Speak not, lie hidden, and conceal
the way you dream, the things you feel.
Deep in your spirit let them rise
akin to stars in crystal skies
that set before the night is blurred:
delight in them and speak no word.
How can a heart expression find?
How should another know your mind?
Will he discern what quickens you?
A thought, once uttered, is untrue.
Dimmed is the fountainhead when stirred:
drink at the source and speak no word.
Live in your inner self alone
within your soul a world has grown,
the magic of veiled thoughts that might
be blinded by the outer light,
drowned in the noise of day, unheard…
take in their song and speak no word.

(Wikipedia https://en.wikipedia.org/wiki/Fyodor_Tyutchev)

2. Linesch σελ. 1
3. http://calligraphy-expo.com/eng/about/News.aspx?ItemID=1570
4. ICD-10 / Chapter V: Mental and behavioural disorders.
1 F00–F99 – Mental and behavioural disorders
1.1 (F00–F09) Organic, including symptomatic, mental disorders
1.2 (F10–F19) Mental and behavioural disorders due to psychoactive substance use
1.3 (F20–F29) Schizophrenia, schizotypal and delusional disorders
1.4 (F30–F39) Mood (affective) disorders
1.5 (F40–F48) Neurotic, stress-related and somatoform disorders
1.6 (F50–F59) Behavioural syndromes associated with physiological disturbances and physical factors
1.7 (F60–F69) Disorders of adult personality and behaviour
1.8 (F70–F79) Mental retardation
1.9 (F80–F89) Disorders of psychological development
1.10 (F90–F98) Behavioural and emotional disorders with onset usually occurring in childhood and adolescence
1.11 (F99) Unspecified mental disorder

5. Kwok et al. σ.269