Μου λένε μερικοί φίλοι που κουβεντιάζουμε περιμένοντας την πρεμιέρα: «Βαρύ έργο και παρωχημένο!» Είναι άραγε έτσι;

———————————————————–

Ο Λόρκα δεν θα μπορούσε να ήταν τίποτε άλλο από Ισπανός˙ η Μπερνάρντα Άλμπα όμως μπορεί να είναι η μάνα –εις το όνομα του απόντος Πατρός– σε οποιοδήποτε χωριάτικο αρχοντικό του Νότου, αλλά και σε οποιοδήποτε σκοτεινό μέγαρο του προτεσταντικού Βορρά ή σε οποιοδήποτε πατριαρχικό σπιτικό της μουσουλμανικής Ανατολής.

Εκεί όπου μια μάνα κρατάει τα κλειδιά του σπιτιού, υπάρχει ακόμα μια Μπερνάρντα Άλμπα. Εκεί όπου ένα νέο κορίτσι εξεγείρεται κατά των περιορισμών, της βίας, του συμφέροντος και συντρίβεται, υπάρχει μια Αδέλα. Εκεί όπου η προίκα ορίζει την ανθρώπινη μοίρα – και μην πει κανείς ότι καταργήθηκε η προίκα γιατί ο έρωτας είναι ακόμα υπόθεση συνηθέστατα ενδοταξική. Εκεί όπου η ασχήμια γίνεται αντιζηλία και η αντιζηλία όπλο φονικό υπάρχει πάντα μια σπιτική φυλακή που οι γεροί της τοίχοι δεν μπορούν να καλύψουν τα δράματα των ενοικούντων. Εκεί όπου η κοινή γνώμη μετράει πάνω κι ενάντια στην ελευθερία του ατόμου, είναι ένα ακόμα «χωριό με δηλητηριασμένα πηγάδια» και όχι μόνο ανδαλουσιάνικο, ισπανικό ή γενικότερα μεσογειακό.

Σπίτια της Μπερνάρντα Άλμπα υπάρχουν και σήμερα στην Ινδία των βιασμών, στην Αφρική των κλειτοριδεκτομών, στην Ευρώπη του trafficking, στα φονταμενταλιστικά καθεστώτα του Ισλάμ, στην Κίνα της πολιτικής του ενός παιδιού (και συνήθως αγοριού), στα χωριά των Βαλκανίων και της Τουρκίας αλλά ακόμα στην Δύση της κοινωνικής ανισότητας, της ενδοοικογενειακής βίας, της εμπορευματοποίησης του γυναικείου σώματος και της δίχως λευτεριά ελευθεριότητας.

Παντού όπου ένας άνθρωπος καταπιέζεται –κι έτσι μαθαίνει να καταπιέζει τις επιθυμίες του και τους άλλους– όπου η βία μοιάζει να ξεπηδά από παντού κι εναντίον όλων, όπου μια γυναίκα φιμώνεται, βιάζεται, αμαρτάνει και πεθαίνει ή φυλακίζεται για να μην αμαρτήσει, εκεί ζει και βασιλεύει η Μπερνάντα Άλμπα. Όπου το σώμα θεωρείται πρωτίστως φορέας ηθικής και η σαρκική επιθυμία εξισώνεται με την αμαρτία, εκεί όπου ο ελεύθερος προσδιορισμός σεξουαλικής ταυτότητας θεωρείται κουσούρι, εκεί όπου ο άνθρωπος πιέζεται να δηλώσει τι πιστεύει και τι σκέπτεται ή ντρέπεται να ομολογήσει ποιος εν τέλει είναι, εκεί όπου η τάξη θεωρείται υπέρτατη αξία, εκεί όπου όλοι φοβούνται το κουτσομπολιό κι ωστόσο κουτσομπολεύουν ακατάσχετα υπάρχει ακόμα ένα σκοτεινό Σπίτι που φυλακίζει για να προστατέψει και προστατεύει για να συντρίψει. Κι ο θάνατος –ως ψευδεπίγραφη αγνότητα– φτάνει κάποτε φέρνοντας την λύτρωση από το ατελείωτο σφυροκόπημα της επιθυμίας, της αγωνίας και της ματαίωσης.

Τα λογοτεχνικά κείμενα γίνονται συχνά πεδίο σύγκρουσης του συγγραφέα με τον αναγνώστη. Αποστολή κάθε λογοτεχνικού έργου είναι αναπαριστώντας μιαν εικόνα της πραγματικότητας να θέτει ερωτήματα˙ εμμονή του αναγνώστη είναι ακολουθώντας τα χνάρια των ηρώων να ψάχνει τις απαντήσεις. Ορισμένες σκέψεις που έκανα διαβάζοντας το κείμενο είναι οι εξής:
1. Ένας άνθρωπος ίσως μπορέσει κάποτε να ελέγξει τον εαυτό του. Κανέναν άλλον όμως. Και ένα από τα κεντρικά θέματα της Μπερνάρντα Άλμπα είναι η μάταιη προσπάθεια ελέγχου του ανεξέλεγκτου που είναι η (ερωτική) ζωή. Αυτός είναι ένας μόνιμος στόχος της εξουσίας, καθώς είναι γνωστό ότι όποιος ελέγχει τον έρωτα εξουσιάζει την ζωή των ανθρώπων, όποιος ελέγχει τη σημασία των λέξεων διαμορφώνει την αλήθεια στα μέτρα του.
2. Ο πυρήνας του φασιστικού φαινομένου βρίσκεται λιτά διατυπωμένος σε δύο στίχους που προφέρει η αντι-ηρωίδα του Σπιτιού: «Δε σκέφτομαι! Μερικά πράγματα ούτε μπορώ ούτε θέλω να τα σκεφτώ! Αποφασίζω μόνο! Κατάλαβες;» Σε αυτές τις δύο λέξεις –την άσκεπτη και την αποφασιστική– βρίσκεται η ρίζα του κακού.
3. Το κακό εξακολουθεί να φωλιάζει και στο Μέσα και στο Έξω. Το μόνο αντίδοτο είναι η ελευθερία. Χωρίς ελευθερία η αρμονία γίνεται ειρκτή, η ομορφιά απειλή, η ασχήμια γίνεται μίσος και η ανικανότητα ηθικολογία. Χρειάζεται, ωστόσο, πολλή κατανόηση κι εμπιστοσύνη για να αντέξει κανείς την ελευθερία του άλλου.
4. Η Πόνθια είναι το Σπίτι˙ βλέπει, ακούει, γνωρίζει αλλά δεν μπορεί να αλλάξει τίποτα. Αυτή η «επιτυχία» φαντάζει στα μάτια μου πιο τραγική από την αποτυχία της Μπερνάρντα Άλμπα να ασκήσει την απάνθρωπη εξουσία της κι από την αποτυχία της Αδέλα να πραγματώσει την εξέγερσή της.
5. Όπως η τυραννία της Μπερνάρντα απέναντι στις κόρες της, εν έτει 1936, προμηνούσε την τυραννική φύση της επερχόμενης εκτροπής, παρόμοια κάθε καινούργιο ανέβασμα του έργου υπενθυμίζει την παγκόσμια απειλή από την υιοθέτηση ιδεολογιών εχθρικών στην ζωή και στην ευτυχία των ανθρώπων κι επίσης τους κινδύνους από την ανοχή μας απέναντι στα σημεία μιας υφέρπουσας και διαρκώς εξαπλούμενης απανθρωπιάς.